Handreiking energie opwekking in de landschappen van Overijssel

aanleiding

In het klimaatakkoord is afgesproken dat alle regio’s in Nederland met een opgeteld bod komen voor de opwek van 35 TWh aan duurzame energie-opwekking op land. Om deze doelstelling te bereiken worden momenteel regionale energiestrategieën (RES) ontwikkeld voor de regio’s Twente en West Overijssel. Als input voor deze twee RESsen had de provincie behoefte aan een onafhankelijk advies over een wenselijk energiepotentieel, beredeneerd vanuit de ruimtelijke kwaliteiten van de provincie en om onsamenhangende concepten en verlies van kwaliteit – en daarmee woongenot, vestigingsklimaat en toerisme – te voorkomen.

De verbeelding van landschappelijke transformaties, waarin ook meekoppelkansen met andere grote opgaven zijn verzilverd, hebben daarbij als doel te inspireren en het inzicht te vergroten. De handreiking is daarmee een verkenning naar de ruimtelijke mogelijkheden en gevolgen voor het Overijsselse landschap van de opwekking van duurzame energie met vooral zon en wind.

Visie

De ruimtelijke kwaliteit van de provincie kan worden beschermd wanneer op regionaal niveau samenhangende keuzes worden gemaakt voor energie-concepten en strikte regie op samenhang, inpassing en meervoudigheid wordt gevoerd.

De ruimtelijke impact van windturbines reikt over vele kilometers en lukraak verspreide zonneparken in het buitengebied worden steeds minder gewaardeerd. Door in een groter gebied voor een samenhangend energieconcept te kiezen kan er een brug geslagen worden tussen grootschalige energie-opwekking, (ontwikkeling van) ruimtelijke kwaliteit en het aanpakken van andere urgente opgaves in het buitengebied. Denk aan verdrogingsproblematiek, verbeterde gebieden voor weidevogels of verduurzaming van de landbouw. Hiermee ontstaat er een energie maatpak waarbij per landschapstype of samenhangend gebied de energie-opwekking een logisch geheel vormt met de lokale karakteristieken en er door de schaal van de ingreep geheel nieuwe kwaliteiten ontstaan.

aanpak

De focus van het project lag op het combineren van integrale energiebouwstenen met de kwaliteiten van de landschappen van Overijssel (zoals de veenweidegebieden of de jonge veldontginningen) en met de kwaliteiten van verschillende vormen van landgebruik (zoals landgoederen of bedrijventerreinen). Daarnaast lag de focus op de vraag of een transformatie van het landschap plaatsvindt waarbij energie-opwek kan bijdragen aan nieuwe kwaliteiten en welke omvang aan wind en zon ruimtelijke gewenst is. Hierbij lag een belangrijke link met de omgevingsvisie en de ‘catalogus gebiedskenmerken Overijssel’.

Om deze vragen te beantwoorden zijn drie werkstappen uitgevoerd:

1. De kwaliteiten en aandachtspunten voor de landschappen en vormen van landgebruik zijn in beeld gebracht. Daarnaast zijn integrale ontwerpbouwstenen voor energieopwekking (zon, wind en energielandschap) opgesteld.
2. Door middel van detailstudies is bepaald welke acceptabele vormen van energie-opwekking er zijn binnen die diverse landschappen en vormen van landgebruik. De resultaten van de detailstudies zijn gespiegeld met de werkgroep van de provincie en in een sessie met gemeentes uit de twee RESregio’s.
3. De kansen zijn bepaald voor andere ontwikkelingen in het buitengebied. Dit is gepresenteerd in de vorm van integrale concepten voor de verschillende landschappen en vormen van landgebruik. De concepten zijn daarbij op hoofdlijnen doorgerekend om een gevoel te geven van omvang in aantallen windturbines en arealen zonne-energie.

resultaat

Tien integrale bouwstenen voor duurzame energie-opwekking

Voor de handreiking zijn tien energie-bouwstenen integraal doordacht. Deze bestonden uit vier type zonne-parken, vier type windopstellingen en twee vormen van energielandschappen. Deze energielandschappen zijn denkbaar in de vorm van een complete gebiedstransformatie of via de ontwikkeling van een grootschalige lineaire structuur langs bijvoorbeeld een watergang. Per bouwsteen zijn een aantal spelregels meegegeven en daarnaast is beschouwd welke mogelijkheid de bouwsteen geeft voor de aanpak van andere opgaven in het buitengebied. Zo is bijvoorbeeld voor de bouwsteen ‘windbaken’ bepaald dat deze bouwsteen ingezet kan worden als erfmolen, dorpsmolen of hoge turbine waarbij de turbine een plek markeert. Het vraagt een afstand van ongeveer 2 kilometer tussen bakens om de turbine daadwerkelijk als plaatsmarkering te laten functioneren.

Concepten voor landschappen en vormen van landgebruik

Voor de landschappen zijn de kwaliteiten zoals beschreven in de Catalogus Gebiedskenmerken Overijssel, een provinciaal advies behorende bij de omgevingsvisie, als vertrekpunt genomen. De landgebruiksvormen zijn hieraan toegevoegd omdat deze specifieke kansen en specifieke opgaven kennen. Vormen van landgebruik zijn onder andere natuurgebieden, landgoederen, bedrijventerreinen, stadsranden en grootschalige infrastructuur.

Per landschap en type landgebruik is aangegeven welke energiebouwstenen toegepast kunnen worden, tot welke kwaliteiten dit leidt en welke kansen dit geeft voor opgaves die gerelateerd zijn aan het landschap of vorm van landgebruik. Dit is systematisch gepresenteerd aan de hand van concepten.

Opmaat voor grootschalige energielandschappen

Een aantal landschappen van Overijssel biedt aanleiding voor de ontwikkeling van grootschalige energielandschappen waarin diverse opgaven met elkaar kunnen worden aangepakt. Denkbaar zijn energielandschappen in de jonge veldontginningen en in de hoogveenontginningen. Beide gebieden die door grootschalige ontginning geschikt gemaakt zijn voor de landbouw. Maar daardoor ook met beperkte landschappelijke kwaliteiten en specifieke problematiek. De landbouw vraagt om een verduurzaming, terwijl opgaven als waterberging, weidevogelproblematiek en biodiversiteit ook aangepakt moeten worden. Het energielandschap (al dan niet via een constructie van een energie-fonds) kan bijdrage aan de transitie van het hele gebied en daarmee de aanleiding vormen en mede-financier worden om meerdere opgaven structureel aan te pakken.

Belangrijke lessen voor de RESsen

Om bovenstaande ambities te kunnen realiseren zijn een aantal voorwaarden van belang. In de eindrapportage worden tien aanbevelingen gepresenteerd. De belangrijkste op een rij.

Energie-concepten per gebied

De impact van de opwek van zon- en met name windenergie is enorm. Om de impact dragelijk te maken en acceptatie te vergroten is het kiezen voor heldere leesbare concepten in een samenhangend gebied belangrijk en hierop vervolgens streng regie te voeren (vanuit provincie en betrokken gemeentes). Twente, het IJsseldal of het Vechtdal zijn bekende voorbeelden van een samenhangend gebied .

Sturen op kwaliteit en meervoudigheid binnen energieconcepten

De tijd van monofunctionele energieprojecten is voorbij. De businesscase is ruim genoeg om brede inpassing, meervoudig gebruik en uitgebreide financiële participatie mee te nemen in het project. De handreiking geeft talloze voorbeelden van de kansen die meervoudigheid met zich meebrengen. Om dit voor elkaar te krijgen is het nodig om deze ambitie op meerdere niveaus (gemeentelijk en provinciaal) af te dwingen en zodoende kwaliteit te kunnen realiseren binnen de provincie. Ook in de doorrekening voor de energie-omvang en businesscases dienen realistische getallen genomen te worden waarin kwaliteit is meegenomen.

Speelruimte zoeken binnen randvoorwaarden

Sommige beperkingen lijken hard, vooral als ze op een kaart worden geprojecteerd. Onderzoek binnen alle beperkingen de speelruimte. Kunnen de straaljagerpaden voor defensie ter discussie worden gesteld? Welke vormen van energie-opwekking zijn wel in weidevogelgebieden mogelijk? En op welke manier zijn windturbines in een nationaal landschap wenselijk?

vervolg

De handreiking speelt een rol in de uitwerking van de RESsen voor Overijssel waarbij het rapport als input dient voor de kwaliteitsambities van toekomstige energie-opwekking in het buitengebied van de provincie. Het document wordt door zowel de provincie als gemeentes benut als inspiratiedocument om meervoudigheid en het koppelen van opgaves binnen de energietransitie op de kaart te zetten.