Ambitiedocument blauwe agenda Utrechtse Heuvelrug

Aanleiding

Verdroogde Grondwaterafhankelijke natuurgebieden aan de flank zijn lastig te herstellen door versnippering van natuur en landbouw met elk hun eigen optimale waterpeil. Landbouw worstelt met de juiste balans tussen niet te droog en niet te nat. Waterwinningen moeten uitbreiden om aan de groeiende vraag te voldoen. Bij zware buien leidt afstromend regenwater op de steile delen van de Heuvelrug tot wateroverlast in de woonkernen. Verminderde waterkwaliteit door uitspoeling van mest en bestrijdingsmiddelen maakt de lijst aan urgente wateruitdagingen compleet.

Visie

Het watersysteem van de Utrechtse Heuvelrug is onder te verdelen in drie zones: het plateau, de flank en de voet. Op het plateau infiltreert neerslag. Het grondwater ligt hier buiten bereik voor vegetatie en er zijn geen watergangen. Het water dat infiltreert voedt de diepere watervoerende pakketten en treedt aan de flanken naar buiten als kwel. Op de hoge flanken liggen enkele natuurlijke beken en gegraven sprengen. Op de lage flanken is een intensief oppervlaktewatersysteem aanwezig dat kwelwater afvoert. De voet van de Heuvelrug ten slotte staat onder invloed van kwelwater maar kent een eigen karakteristiek. De grondwaterstand wordt gereguleerd en er wordt rivierwater aangevoerd

Strategie

Aan de basis van het ambitiedocument liggen de bouwstenen voor een robuust watersysteem zoals die zijn onderzocht en beschreven in het technische rapport van Hydrologic/Acacia Water (2021). Er hebben verschillende werksessies plaatsgevonden met het kernteam en de specialistenpool om de meest kansrijke bouwstenen te selecteren en te verdiepen en te koppelen aan de verschillende landschapseenheden.

Resultaat

Het ambitiedocument maakt de problemen en de doelstellingen inzichtelijk en overdraagbaar. We beginnen met het ontstaan van de Heuvelrug: hier ligt namelijk de basis voor het huidige watersysteem. In een beschrijving van de omringende landschappen leggen we de relatie tussen het huidige watersysteem en verschillende watergebruikers. Welke rol speelt de mens in de balans?

De visie is vertaald naar een beschrijving van lonkende perspectieven voor het plateau, de hoge flanken, de lage flanken en de voet van de Heuvelrug. Een ambitiekaart verkent de locaties waar bijbehorende bouwstenen als concrete maatregel kunnen worden toegepast, inclusief een idee over de bijdrage die geleverd wordt aan de verbetering van het watersysteem.

Perspectief plateau

Op het plateau liggen uitgestrekte gemengde bossen, afgewisseld met kaal zand en heide. Regenwater kan hier goed infiltreren en komt na natuurlijke zuivering door de bodem in het grondwater terecht. De samenstelling van de bossen is aangepast aan het overbruggen van langere perioden van droogte en zorgt voor een goede strooisellaag. Het beperken van wateroverlast kan één van de criteria zijn voor de keuze waar winningen verantwoord vergroot kunnen worden. Steden dragen op hun beurt bij aan het aanvullen van de watervoorraad: het schone deel van het regenwater wordt afgekoppeld geïnfiltreerd. Hierdoor wordt ook de wateroverlast bij piekbuien teruggedrongen.

Perspectief hoge flank

De hoge flanken functioneren grotendeels op dezelfde manier als het plateau. Met als verschil dat hier wel enkele waterlopen aanwezig zijn. Regelbare stuwen zorgen ervoor dat in deze natuurlijke beken en sprengen vaker water staat. Dat draagt bij aan het vasthouden van water en verhoogd de biodiversiteit.

Perspectief lage flank

De lage flanken vormen een cruciale schakel in het bewaken van de watervoorraad. Hier wordt water zo lang mogelijk vastgehouden. Het merendeel van het drinkwater wordt in de huidige situatie op de flank gewonnen. Mogelijk is het plateau een betere plek om grondwater te onttrekken, omdat de natuur daar al deels grondwateronafhankelijk is. De landbouw en het waterbeheer spelen in op het vasthouden van water door aangepaste landbouwtechnieken en andere teelten en door adaptief waterbeheer. Natuur en landbouw worden zoveel mogelijk ontvlochten en liggen zo dat het natuurlijke systeem en de functies goed op elkaar aansluiten. Er ontstaat natuur in robuustere eenheden, wat bijdraagt aan verhoging van de biodiversiteit; aaneengesloten gronden helpen bij een efficiënte agrarische bedrijfsvoering.

Perspectief voet

Ook al hoort de voet niet echt bij de Heuvelrug: wel wordt hier optimaal gebruik gemaakt van de kansen die het heuvelrugsysteem biedt. Zodat de inlaat van rivierwater kan worden beperkt. Aan de voet treedt de oude, diepe kwel naar buiten: hier vind je de meest waardevolle natuur die het heuvelrugsysteem te bieden heeft. Ook aan de voet is de landbouw circulair en klimaatbestendig. Er is oog voor alternatieve waterbronnen om het kostbare water van de Heuvelrug te sparen: denk bijvoorbeeld aan het zuiveren van effluent van RWZI’s en water uit de Rijn.

Vervolg

Het beschrijven van ambities is eigenlijk nog maar het begin, al is met diverse pilotprojecten door gebiedspartijen een eerste stap richting uitvoering van effectieve maatregelen gezet. Er is verdiepend onderzoek nodig naar geschikte locaties voor de maatregelen en de effecten op het watersysteem en de gebruiksfuncties op de Heuvelrug. De gebiedspartijen gebruiken het ambitiedocument om toe te werken naar een uitvoeringsplan en een daaraan gekoppeld investeringsvoorstel tot 2027.