Waterlandschap Pauwels: de stad als bron voor achterland

Aanleiding

Heftige regenval zal steden vaker belasten: lange perioden van droogte zullen landbouw en natuur tarten. Tilburg zoekt een integrale oplossing door watermaatregelen in het gebied tussen Tilburg en de Loonse en Drunense Duinen: het Waterlandschap Pauwels. Dit maakt deel uit van het grotere Landschapspark Pauwels, dat op zijn beurt onderdeel is van het Van Gogh Nationaal Park.

Het plangebied heeft onderliggende landschappelijke kwaliteiten maar is in ecologisch en recreatief opzicht versnipperd. De landbouw is monofunctioneel en stadsrandverschijnselen bepalen het imago (een afvalberg, de rioolwaterzuivering, hoogspanningsleidingen, een bedrijventerrein etc.). Hoe maken we van het Waterlandschap Pauwels een representatief deel van het Van Gogh Nationaal Park?

Afvalwater van de textielindustrie werd tot begin 20e eeuw via ‘blauwsloten’ geloosd op beken de Oude Leij, de Nieuwe Leij en de Zandleij. Waterlandschap Pauwels draait deze situatie om: de stad is nu bron van schoon water voor het achterland.

Visie

De ontdekking van de stad als bron vormt een radicale fysieke én mentale omkering met het verleden en draagt bij aan de omgang met klimaatverandering. Verspreid in Pauwels zijn helofytenfilters, landelijke wadi’s, levada’s, effluentbergingen en waterharmonica’s ontworpen. Elke watermaatregel heeft extra betekenis, bijvoorbeeld als ecologische schakel, verrijking van het wandelnetwerk of pocketpark. Gebruikers in het landelijke gebied worden uitgenodigd hun bedrijfsvoering geleidelijk te verduurzamen. Stadsrandverschijnselen, zoals de afvalverwerking, de RWZI en het nieuwe hoogspanningsstation worden opgenomen als onderdeel van het nieuwe landschap. Het Noorderbos, aangeplant op de oude vloeivelden van de rioolwaterzuivering, vormt het hart van Waterlandschap Pauwels.

H+N+S ontwikkelde met ecologisch adviesbureau Buiting en kunstenaar Paul de Kort de visie voor het Waterlandschap: in werksessies zijn informatie en ideeën opgehaald. Realisatie komt tot stand in bijzondere interactie tussen gemeente Tilburg, waterschap en diverse initiatiefnemers: van TenneT tot individuele boeren en van Attero tot lokale natuurliefhebbers.

Resultaat

Er zijn op hoofdlijnen drie zuiverende waterketens: twee gevoed met hemelwater vanuit de stad en een derde met voorgezuiverd water uit de RWZI.

Van RWZI via bos naar levada

Het nieuwe watersysteem van Pauwels gaat langs twee stromen. Water uit de RWZI wordt via een nieuwe effluentberging naar de noordflank van het Noorderbos geleid. Hier komt een nieuw moerasbos dat gaat functioneren als zogenaamde waterharmonica: een gebied waar het gezuiverde rioolwater traag door stroomt en geleidelijk ecologische waarde krijgt. Via een verdeelsloot (de Tilburgse versie van de beroemde levada’s) wordt het water aangeboden aan mogelijke gebruikers in het landbouwgebied.

Van stad naar waterhart

Niet langer komt hemelwater uit de stad in de RWZI terecht. Langs twee lijnen wordt relatief schoon regenwater via bezinkbassins en helofytenfilters naar een grote wateropvang als natuurlijk waterhart in het landelijk gebied geleid. De stapstenen van de waterketen zijn met hun parkachtige en natuurlijke inrichting een aanwinst voor het mozaïeklandschap van de stadsrand.

Deelgebieden

Binnen het Waterlandschap Pauwels worden vier deelgebieden onderscheiden, elk met een eigen karakter en positie binnen het grotere geheel:

1. De Noordelijke stadsrand is een mozaïeklandschap waarin kavels met duurzame (stads)landbouw, (woon)erven, parkachtige stedelijke waterbergingen en een divers palet aan gebruik elkaar afwisselen.
2. Vijfhuizen-Quirijnstok is een oud cultuurlandschap. Agrarisch gebruik vindt hier straks plaats in harmonie met het waterlandschap. Rond het centrale waterhart liggen extensief beheerde graslanden. Verondieping van sloten tot droge wadi’s maakt een natuurlijker waterpeil mogelijk.
3. Het Noorderbos is het recreatieve hart van het waterlandschap. Het is 20 jaar geleden aangeplant op de locatie van voormalige vloeivelden: het wilde, heterogene bos contrasteert met de orthogonale onderlegger. Aan de noordflank is de nieuwe waterharmonica bedacht. Het bos verbindt verleden en toekomst; water en de stad. Door een ‘tweede oplevering’ gaat het Noorderbos een vitale toekomst tegemoet.
4. In het deelgebied van de Spinder is de ambitie om expressie te geven het technische landschap en daar een bijzonder, vernieuwend landschap te maken gericht op duurzame energieopwekking met natuur aan de flanken van de berg.

Waterlandschap verbindt natuurgebieden

Op de grote schaal komt de ecologische verbinding tot stand tussen de natuurgebieden Huis ter heide in het westen en de Brand en de Drunense Duinen in het oosten. De natte noordflank van het Noorderbos en het fijnmazige netwerk in het landbouwgebied zijn hierbij essentieel. De inzet is gericht op amfibieën die hier van oudsher voorkomen.

Fietsen en wandelen

Waterlandschap Pauwels sluit aan op het ‘rondje Pauwels’ uit het overkoepelende masterplan. Via het Waterlandschap is dit rondje goed te bereiken vanuit de stad. Belangrijkste schakel is het ‘recroduct’ onder de Midden-Brabantweg waarmee deze barrière voor mens en dier doorbroken wordt. Ook is een nieuwe langzaamverkeersbrug over de Burgermeester Bechtweg voorzien. Verder ontstaan nieuwe routes door schakels tussen bestaande wegen en vormen paden langs de levada’s en wadi’s een zwerfnetwerk.

Waterknopen

Op cruciale plekken in het watersysteem worden zogenaamde waterknopen aangelegd die het watersysteem expressie en meerwaarde geven voor recreatief gebruik. De knopen liggen bij schakels in de waterketen. Voorbeelden zijn de omgeving van het recroduct, de effluentberging bij de RWZI, het verdeelstation in het vloeiveldensysteem van het Noorderbos en het verdeelpunt van de levada.

Uitwerking: effluentberging RWZI

Op sommige plekken krijgt het waterlandschap al concreet vorm. Het bergingsbassin, als tijdelijke opvang na de rioolwaterzuivering in pieksituaties, wordt aangepast en uitgebreid aan beide zijden van de Midden-Brabantweg. De inrichting is gebaseerd op het stramien van de aanwezige oude vloeivelden. De nieuwe berging is goed zichtbaar vanaf de weg en het nieuwe snelfietspad voert eroverheen. Het ontwerp van de effluentberging aan weerszijden van de N261 toont de structuur van de oude vloeivelden.

Verdieping: een schone Leij

Kunstenaar Paul de Kort is gefascineerd door de veranderende omgang met het water en de verborgen vervuiling in het Noorderbos. Het vloeiveldensysteem, met zijn hoge en lage aanvoersloten, is twintig jaar geleden al opgenomen in het bosontwerp. Paul wil hier meer expressie aan geven. Loopbruggen boven een vervuild bassin maken de spannende plek toegankelijk. De orthogonale structuur van de aan- en afvoersloten van de vloeivelden wordt aangezet met voorjaarsbollen in twee kleuren.

Vervolg

De stuurgroep voor het Waterlandschap Pauwels bouwt met de visie stap voor stap aan het landschap. Er gebeurt al veel: plannen voor de bovengenoemde effluentberging, het ‘recroduct’, het snelfietspad en een tweetal stedelijke waterbergingslocaties in de stadsrand zijn bijna gereed. Op basis van het toekomstbeeld voert de gemeente gesprekken met diverse gebruikers, o.a. over slimme kavelruil.

Mede mogelijk gemaakt door de subsidie ‘Anders werken aan stad, dorp en land’, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.