Park + Hoven
Om het rijksmonumentale gebouwencomplex van het voormalige Sanatorium De Hooge Riet en de bijbehorende historische parkaanleg voor de toekomst te kunnen behouden is een duurzame herbestemming nodig. Het karakteristieke complex blijft voor het dorp behouden als wooncomplex met appartementen. Daarnaast is ook bescheiden nieuwbouw noodzakelijk om het allemaal financieel haalbaar te maken. De Hooge Riet was een plek om te herstellen of tot rust te komen. Genieten van licht, lucht en ruimte was het credo en dat is ook wat het gebouw en de parkachtige omgeving uitstralen. In de nieuwe situatie wordt weer op deze kwaliteiten teruggegrepen.
Het voormalige GGZ-terrein De Hooge Riet ligt midden in de kern Ermelo, ingeklemd tussen NS-station en dorpshart. Het zorgcomplex met het karakteristieke hoofdgebouw die architect E.J. Rothuizen 80 jaar geleden ontwierp, is bij bijna elke inwoner van Ermelo bekend als een van de vele instellingsterreinen die het dorp rijk is. Het staat nu echter al een aantal jaar leeg. De monumentale gebouwen en ook de terreinaanleg hollen achteruit. Tijd voor actie.
De Hooge Riet was een plek om te herstellen of tot rust te komen. Genieten van licht, lucht en ruimte was het credo en dat is ook wat het gebouw en de parkachtige omgeving uitstralen. In de nieuwe situatie wordt weer op deze kwaliteiten teruggegrepen. Hiervoor is een stedenbouwkundig plan opgesteld door H+N+S, eerst in samenwerking met De Zwarte Hond, later met Diederendirrix Architecten en Hylkema Erfgoed. De vaststelling van het stedenbouwkundig plan begin 2020 vormde het startschot voor H+N+S voor het opstellen van het definitief ontwerp voor de park- en tuinaanleg van de Hooge Riet.
De herbestemming van De Hooge Riet is een voorbeeld van het Belvedère-adagium ‘behoud door ontwikkeling’
De parkzone voor het hoofdgebouw krijgt een opknapbeurt, waarbij historische zichtlijnen, borders en paden worden hersteld. Nieuwe appartementen vormen een kraag rondom het monument, waarmee een reeks van nieuwe collectieve binnenhoven ontstaat. In de bosrand is een tiental twee-onder-een kap woningen in het groen ingepast.
Door H+N+S is als coördinerend landschapsarchitect sinds 2018 in stappen aan de plannen voor de herontwikkeling van De Hooge Riet gewerkt. Eerst is een Uitgangspuntennotie opgesteld en op basis hiervan het stedenbouwkundig plan. Dit is vervolgens door de betrokken architecten uitgewerkt in de diverse bouwplannen voor de bestaande bebouwing en de nieuwbouw. H+N+S heeft tegelijkertijd het plan doorvertaald in een inrichtingsplan voor de historische tuin- en parkaanleg en de nieuwe hoven.
Het terrein bestaat uit drie delen: de bosrand die het gebied omlijst, het park aan de voorzijde en de tuinen rondom de gebouwen. Deze driedeling vormt de basis van het ontwerp van de buitenruimte. In elk deelgebied is ingezet op het versterken van de eigen sfeer en kwaliteit.
Park en bebouwing zijn destijds in samenhang met elkaar ontworpen, door architect Rothuizen en tuinarchitect Vroom. De revitalisering betreft daarom naast de monumentale gebouwen ook het parkgebied. Er is door ons veel tijd en zorg besteed aan een plan waarin het oude en het nieuwe zich goed tot elkaar verhouden. Als kwaliteitsslot op de deur keek tijdens de planvorming een Commissie Ruimtelijke Kwaliteit mee, met vertegenwoordigers van de gemeente Ermelo, het Gelders Genootschap en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
De Hooge Riet is een groen gebied met grote parkachtige kwaliteiten. Foto’s van de eerste aanleg tonen een prachtig en zeer zorgvuldig ontworpen, aangelegd en beheerd terrein. Het park kent een karakteristieke opzet waarbij het hoofdaccent van het park ligt aan de spoorzijde met een vijver, boomgroepen, mooie zichtlijnen en een verbijzondering bij de hoofdentree. Rondom de gebouwen en in de binnentuinen/hoven is de inrichting meer tuin-achtig. Het park wordt omlijst door de bosrand.
Het terrein was behoorlijk verschraald en er was niets meer terug te herkennen van het zorgvuldig aangelegde en beheerde terrein uit de begintijd. In het plan krijgt de groenaanleg weer de liefde die het verdient.
De grote kwaliteit is naast de ruimtelijke werking, die op sommige plaatsen nog wel overtuigend is (vooral aan de voorzijde), de vele oude, vaak monumentale bomen. Bij de situering van de nieuwbouw wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met waardevolle bomen. De nieuwbouw is zoveel mogelijk tussen de bestaande bomen in gesitueerd (‘geschoenlepeld’).
Hier wordt de representatieve parkaanleg behouden en hersteld. Oude zichtlijnen worden teruggebracht door op een aantal plekken nieuwe aanplant en te ver doorgegroeide bomen te verwijderen. De inzichten uit het tuinhistorisch onderzoek van SB4 (juni 2019) vormen hiervoor het vertrekpunt. De vervallen borders en de pergola’s met klimplanten aan de voorzijde van het monument worden hersteld.
Langs de Horsterweg en Hortensialaan blijft minimaal een bosstrook van 10m behouden. In deze groenzone wordt wel wat achterstallig onderhoud uitgevoerd en worden enkele doorzichten gecreëerd om de zichtbaarheid en sociale veiligheid van de Hooge Riet te vergroten en revitalisering van het groen mogelijk te maken. Achter deze bosstrook wordt de nieuwbouw ingepast. De nieuwbouw is zoveel mogelijk gesitueerd op de plekken waar nu al bebouwing en verharding aanwezig is, zodat er zo min mogelijk bos gekapt hoeft te worden.
De hofjes bij het hoofdgebouw worden heringericht, passend bij de nieuwe functie. Daarbij wordt voortgebouwd op de historische ontwerpuitgangspunten, zoals de geometrische aanleg met een pad rondom, veel gras en het toepassen van groenblijvende beplanting. Waardevolle bomen en historische elementen, zoals de pergola’s, muurtjes en de vijver worden behouden en hersteld. Met de aanleg van de nieuwe kraag ontstaan weer nieuwe hofjes, deze worden onderdeel van de reeks hofjes. Elke hof krijgt een eigen accent.
Een van de in de Uitgangspuntennotie geformuleerde hoofduitgangspunten is dat de ‘ontwikkelingen moeten aansluiten bij de duurzaamheidsambities van de gemeente Ermelo.’ Er wordt een ‘zorgvuldige omgang met/inpassing van het bestaand groen’ bepleit, met bijzondere aandacht voor de monumentale bomen. Ook wordt bepleit dat aparte studie gedaan wordt naar de natuurwaarden van het terrein, met het oog op de herinrichtingsplannen. Dit onderzoek is uiteindelijk door adviesbureau Witteveen+Bos (W+B) verricht en meegenomen in de planvorming. Specifiek naar de monumentale bomen is in 2020 door boomspecialist Pius Floris onderzoek gedaan, in de vorm van een zogenaamde Boom-Effect-Analyse (BEA).
Bij de revitaliseringsplannen voor het terrein van De Hooge Riet is natuurlijk grote aandacht voor het behoud en waar mogelijk versterken van de aanwezige biodiversiteit. Zo worden er vooral inheemse soorten toegepast in het park- en bosdeel en het beheer wordt hierop afgestemd (bijvoorbeeld op de juiste momenten maaien met het oog op de insecten). Ook wordt natuurinclusief gebouwd, onder meer door het realiseren van nestgelegenheid in de nieuwbouw. Er worden bijenhotels geplaatst, egelkasten en er is ruimte voor rommelhoekjes en een ‘muur van wildernis’. In het beplantingsplan is door de soortkeuze rekening gehouden met de behoeftes van inheemse vogels en insecten.
De Hooge Riet is genomineerd voor 3 prijzen: de ARC Stedenbouw Award 2024, de NTVL Awards 2024 en de Gelderse Prijs Ruimtelijke Kwaliteit 2024.
