Gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum

AANLEIDING

In 1993 en 1995 werd Limburg opgeschrikt door twee grote overstromingen van de Maas. Dergelijke hoge waterstanden waren sinds 1926 niet meer voorgekomen en de economische schade was dan ook groot. In 1996 zijn tijdelijke maatregelen genomen die de veiligheid van het gebied op korte termijn moesten verbeteren: op diverse plekken zijn nooddijken aangelegd en de Oude Maasarm tussen Ooijen en Wanssum, die voorheen altijd meestroomde met hoogwater, werd afgesloten.

Deze tijdelijke maatregelen zijn op lange termijn echter niet afdoende voor een goede bescherming van het gebied. Daarom wordt nu de Gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum uitgevoerd. Bijzonder aan het project is de bereikte integraliteit van het plan voor een project van grote omvang, de intensieve samenwerking tussen alle betrokken partijen en de grote mate van aandacht voor ruimtelijke kwaliteit en innovaties.

Innovatieve dijken

In het project wordt ruim 20 km nieuwe waterkering aangelegd. De ontwikkelde dijkconcepten passen beter in het van oorsprong onbedijkte terrassenlandschap van de Maas, hebben een kleiner netto ruimtebeslag, meer gebruiksmogelijkheden én een kleinere beheerslast voor het Waterschap. De dijken worden gemaakt met gebiedseigen grond die vrijkomt bij de weerdverlagingen. Zo is het mogelijk om een nagenoeg gesloten grondbalans te realiseren. Diepe zandwinning is vermeden en de milieubelasting en kosten van de afvoer van grond én van de aanvoer van dijkenklei zijn uitgespaard.

Om deze innovatie te kunnen realiseren is zeer nauw samengewerkt met het waterschap en zijn de dijken in een waterloopkundig laboratorium in Hamburg getest. Deze twee nieuwe dijktypen zijn in 2019 bekroond met de waterinnovatie prijs van de Unie der Waterschappen in de categorie waterveiligheid.

STEILRANDDIJK

De steilranddijk wordt toegepast op de overgang van het hoger gelegen middenterras naar het zgn. laagterras, op de grens van het nieuwe natuurgebied. Deze grens is markant vormgeven als een steilrand met een 2:1 talud. In deze steilrand zijn natuurlijke erosieprocessen toegestaan, waardoor er een interessant, natuurlijk beeld ontstaat met hoge ecologische waarde. Begroeiing met bomen, begrazing met grote grazers en erosie zijn geen probleem. Om de waterveiligheid te garanderen wordt achter deze ‘natuurbuffer’ een sterke erosiebuffer van gebiedseigen materiaal aangelegd, ter vervanging van de gebruikelijke kleilaag en grasmat van de waterkering. De toegangen tot het natuurgebied worden markant vormgegeven als insnijdingen in de dijk.

Binnendijks wordt een flauw talud aangelegd (minimaal 1:8, voorkeur 1:20) en worden ingesloten laagtes aangevuld, wat de landbouwkundige condities en het watersysteem verbetert. Het huidige grondgebruik kan op deze grondaanvulling tot aan de kruin worden doorgezet waardoor de inpassing in het landschap fors verbeterd is. Er ontstaat een asymmetrisch profiel dat aansluit bij het natuurlijk reliëf van het Maaslandschap dat alleen glooiende of steile reliëfovergangen kent.

HOGE GRONDDIJK

De hoge gronddijk is een onzichtbare dijk, die volledig opgaat in het reliëfrijke landschap. Met gebiedseigen grond wordt ten opzichte van het technisch benodigde profiel van de waterkering op een robuuste en toekomstbestendige wijze overhoogte en -breedte aangebracht. Door deze overmaat hoeft de hoge gronddijk niet als een waterkering onderhouden te worden door het waterschap en zijn er geen belemmeringen voor het gebruik. De dijken kunnen in agrarisch gebruik blijven bij derden en mogen zelfs met bos begroeien. Bijkomend voordeel was dat er geen grond hoefde te worden aangekocht. De hoge gronddijk wordt toegepast op de trajecten waar de dijk dwars over het middenterras loopt.

GLAZEN DIJK MAATWERK BROEKHUIZEN

Ook bij Broekhuizen wordt een innovatieve dijk toegepast. De bewoners worden zelf eigenaar van de waterkering en beveiligen hun huizen met demontabele glazen schotten, die geplaatst kunnen worden als het Maaswater te veel stijgt. Met deze maatwerkoplossing blijft het uitzicht over de Maas behouden.

Ten behoeve van de samenhang worden de dijktypen consequent toegepast. Op bijzondere plekken, zoals de oude kasteelruïne bij Blitterswijck of waar bebouwing dicht op de dijk staat wordt maatwerk geleverd, dat het beeld verrijkt.

NATUURONTWIKKELING OUDE MAASARM EN WEERDEN

De Oude Maasarm en de weerden worden ontwikkeld tot één groot, begraasd natuurgebied van ca. 540 ha. Daartoe worden de nooddijken verwijderd, worden delen van het maaiveld verlaagd en worden geulen gegraven. Bijzonder aan het gebied is de kwelgevoede natuur. Met een uitgekiend maaiveldontwerp worden ondanks de grote rivierkundige taakstelling (waterafvoer!) de optimale condities geboden voor de ontwikkeling van bijzondere graslanden, zeggemoerassen en broekbossen. De oevers van de Maas worden ontsteend en natuurlijke processen krijgen vrij spel. Een natuurlijk recreatief padennetwerk met bijzondere waterkruisingen, zoals voordes (doorwaadbare plaatsen) maken het gebied avontuurlijk en de dynamiek van het water beleefbaar.

NIEUWE BRUGGEN EN WEGVERBINDINGEN

Over de Oude Maasarm worden nieuwe, ingetogen en toch iconische bruggen aangelegd. De bruggen bij Blitterswijck en Wanssum zijn in het werk gestort en vallen op door de ranke vormgeving, ondergeschikt aan het landschap. Door de geboden ontwerpvrijheid was het mogelijk de bruggen van dijk tot dijk te laten overspannen, zonder lange aanbruggen. De landhoofden vormen als bastions verbijzonderingen aan de dijk. De brug over de Molenbeek bij Wanssum vormt een nieuwe ontmoetingsplek in het dorp. De brug van de nieuwe rondweg over de haven, is indrukwekkend door de enorme lengte en hoogte die in één gebaar wordt overbrugd (met de grootste prefab overspanning van Europa).

Voor het ontwerp van de rondweg om Wanssum is grote kwaliteitswinst behaald door ten opzichte van het referentieontwerp een aantal optimalisaties door te voeren. Zo zijn de rondweg en parallel structuren ontvlochten, waardoor de weg onnadrukkelijker in het landschap is komen te liggen. Ook is veel aandacht voor ecologie en de inpassing richting omwonenden.

HERINRICHTING CENTRUM WANSSUM

Met de aanleg van de rondweg, zijn kansen ontstaan voor de herinrichting van het centrum van Wanssum. Nieuwe groenblauwe drager is de Molenbeek, die sterk wordt verruimd en natuurlijker wordt ingericht als beekdelta. De nieuwe brug, een nieuw waterplein en loopbrug laag over het water maken de beek in het hart van Wanssum beleefbaar.

INTEGRAAL PROCES

Om gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum mogelijk te maken is intensief samengewerkt door alle partijen. Alle betrokken overheden dragen financieel bij en sturen met één gezamenlijk budget het projectbureau aan. Hierdoor worden vele doelen gediend en is grote meerwaarde tot stand gekomen. De omgeving is intensief betrokken en er is sprake van een ongekend groot draagvlak voor een project met een dergelijke impact.

Alle opgaven zijn gezamenlijk uitgevraagd, waardoor het mogelijk was om de wegen, bruggen, dijken en natuur in samenhang te ontwerpen. Bijzonder is de betrokkenheid van de aannemer in een vroeg stadium en de continue, intensieve dialoog in de uitvoeringsfase. Door consequent doorgevoerde en SMART geformuleerde kwaliteitskaders in combinatie met zeer grote ontwerpvrijheid voor de aannemerscombinatie is aanzienlijke meerwaarde tot stand gekomen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en zijn tal van innovaties doorgevoerd.

Binnen de aannemerscombinatie was een grote rol voor de landschapsarchitect weggelegd. Door de gelijkwaardige positie binnen het ‘beslisteam’, is ruimtelijke kwaliteit in de besluitvorming net zo doorslaggevend als tijd en geld.

Tijdens het hoogwater in juli 2021 werd het project meteen op de proef gesteld. De dijken hebben het gehouden en de waterstand bovenstrooms is verlaagd. Een bevestiging dat het project werkt zoals het bedoeld is.