Design challenge "Ons landschap, onze energie"

Strabrechtse heide & Natura2000

De opgave van deze design challenge speelt zich af op de Strabrechtse heide, een Natura2000 gebied. De A67 zorgt voor te hoge geluidsbelasting, waar een oplossing voor gevonden dient te worden. Maar wat moet hier eigenlijk beschermd worden?

Sinds het jaar 2000 wordt er aan het netwerk van Europese natuurgebieden (Natura2000) gebouwd. Doel is het per EU-lidstaat in stand houden van specifieke habitats en soorten. De invulling van Natura2000 is aan strenge regels gebonden, deze geven aan welk habitattype en welke habitatrichtlijnsoorten binnen een specifiek Natura2000-gebied moeten worden beschermd. Het daarbij behorende beheer wordt vastgelegd in dikke Natura2000-beheerplannen. En dat beheer moet conform de plannen worden uitgevoerd. Dus: natuurbehoud en -ontwikkeling in een keurslijf én onder strakke regie van de mens.

Deze aanpak leidt -vanzelfsprekend- tot ‘statische’ natuurgebieden. Per habitat wordt namelijk exact aangegeven waar het is gesitueerd, hoe het er uit moet zien en welke soorten een plek moeten krijgen. En dat leidt, zeker bij de instandhouding van ´moeilijke´ habitats, tot een zeer intensief, vaak fossiele energie-slurpend en daarmee geldverslindend beheer.

Een heidebiotoop, zoals de Strabrechtse Heide, is een ´moeilijk´ biotoop, dat alleen door intensief beheer in stand kan worden gehouden. De aanwezigheid van grootschalige intensieve veehouderij en de doorsnijding van de A67 zorgen voor een extra grote stikstofbelasting met sterke vergrassing van de heide tot gevolg. Daardoor komen de -vastgelegde- instandhoudingsdoelen in gevaar. Er heerst op de Strabrechtse heide dus een continue beheerstrijd. Een beheerstrijd die momenteel alleen door de inzet van grote machines in het ‘voordeel’ van de door de mens gekozen Natura2000-heide kan worden beslecht. Grote machines verbruiken veel diesel en stoten dito veel fossiele CO2 uit. Uit onze berekeningen blijkt dat de uitstoot van 1ha plaggen vergelijkbaar is met een auto die 1,5 keer de aarde rondrijdt!

En dat roept wat ons betreft vragen op! Bijvoorbeeld of de door de mens bedachte Natura2000-natuur wel ‘natuur’ is? Want het idee van natuur is toch dat sprake is van een systeem dat zichzelf door middel van levenskracht in stand houdt? Juist zonder ingrepen van de mens! En is de inzet van grote hoeveelheden fossiele energie, waardoor zeer veel fossiele CO2 vrijkomt, nog wel te legitimeren in deze tijd van verduurzaming? Die fossiele CO2-uitstoot leidt namelijk tot klimaatverandering, één van de belangrijkste bedreigingen van onze ‘echte’ natuur. En hoe verhoudt dat CO2-intensieve beheer zich tot de doelen van Parijs? Is dat nog wel houdbaar? Moet natuurbeheer niet ten minste CO2-neutraal zijn? Of nog beter: CO2-negatief?

Aanpak challenge

Met ons team zijn we allereerst in voorgaande prangende vragen gedoken. Wij hebben gekeken of het mogelijk is het beheer van de Strabrechtse heide radicaal anders aan te pakken en daarbij tegelijkertijd de condities te scheppen waarbij op spontane wijze naar een geluidsoplossing voor de A67 toegegroeid kan worden. Daarbij gaan we voor instandhouding van de heide en dus van de Natura2000-doelstellingen. We kiezen er dus ook bewust voor het gebied niet spontaan te laten verbossen, want dat zou gebeuren zonder beheer. Het is een zeer gewaardeerd en ecologisch waardevol gebied, toch dé Rembrandt onder de Nederlandse heides!

Onze zoektocht focust zich op de vraag hoe wij de levenskracht aanwezig in de natuur kunnen inzetten om meer dynamiek in het heidesysteem te krijgen. Wij kiezen daarbij voor een radicaal andere aanpak. Een aanpak waarbij de natuur zelf weer de natuur gaat beheren. Zonder de uitstoot van fossiele CO2. Uitgaande van NATUURKRACHT, los van de mens (die hooguit een beetje bijstuurt).

Heide....brand!

Heide is een karakteristiek onderdeel van het Nederlandse cultuurlandschap. Heide ontstaat door plaggen, overbegrazing en uitputting van de bodem. Maar ook binnen een natuurlijk ecosysteem komt heide, als een successie stadium richting bos, voor. Binnen zo’n natuurlijk systeem zorgt brand en begrazing voor het ontstaan van heide.

In deze challenge stellen wij voor het ‘trauma’ van grootschalige natuurbrand te introduceren om te komen tot een natuurlijke reset van het heidesysteem. Deze branden willen wij op natuurlijke wijze laten ontstaan door de inzet van grote metalen ‘bliksemaanleiders’. Elke bliksemaanleider heeft een aan- en uitknop middels aarding, zodat de brand altijd in het juiste seizoen kan ontstaan. De bliksemaanleiders zijn verbonden met een huisje dat met een paard of os verrijdbaar is, ze kunnen zo worden gepositioneerd dat de heide tegen de wind in afbrandt. De huisjes doen dienst als verblijfsplek of vogelkijkhut.  In het seizoen na de brand wordt de opslag van bomen en grassen door middel van begrazing met schapen en grote grazers voorkomen.

In een ring rond de Strabrechtse heide wordt ingezet op brandbuffers waarin een spontane heidebrand dood loopt. Deze ‘brandsingel’ wordt voornamelijk op de aangrenzend gelegen landbouwgronden gesitueerd. Maar het is wel de NATUURKRACHT die bepaald waar en hoeveel brand! Deze aanpak leidt niet alleen tot spontane, robuuste en niet door de mens bepaalde natuur met een vergroot areaal heide en stuifzand, maar zorgt ook voor veel lagere beheerskosten. Daarbij wordt door het niet inzetten van zware machines ook een heleboel fossiele CO2-uitstoot voorkomen. Er is wel CO2 uitstoot door de brand, maar veel lager dan bij mechanische beheervormen vrij zou zijn gekomen.

Geluidsduin

Ook bij het ontwikkelen van de geluidsbuffer langs de A67 maken wij gebruik van de natuurlijke dynamiek en voorkomen wij de uitstoot van veel fossiele CO2. Door een combinatie van brand en overbegrazing op de Strabrechtse heide zorgen wij dat de minerale bodem ten zuidwest-zijde van de A67 aan de oppervlakte komt te liggen. De oppervlakte van dit gebied is zodanig groot dat de bodem gaat stuiven. Door strategische aanplant van ruwe berk en grove den langs de A67 wordt er een natuurlijke afvang van stuifzand gegenereerd. Door een combinatie van luchtwerveling en luwte slaat het stuifzand op deze locaties neer en groeien we in verloop van tijd naar een glooiend ‘geluidsduinen’ landschap dat begroeid raakt met heide. Het geluidsduinen landschap fungeert als geluidsdemper en is een nieuw uniek biotoop met sterk reliëf. Doordat de aanplant locaties slim te kiezen blijft de Strabrechtse heide ook in beginfase op een aantal plekken vanaf de snelweg goed beleefbaar. Na een proces van tientallen jaren toont de Strabrechtse heide zich dan in optima forma aan de snelweggebruiker.

Inzet energieproductie

Wij vinden het heidelandschap te waardevol om vol te leggen met zonnevelden. En ook de snelweggebruiker willen wij niet opsluiten tussen bouwkundige muren met panelen. Wij kiezen er voor de duurzame energieopwekking strategisch in te zetten door zonnepanelen op de landbouwgrond rond de Strabrechtse heide aan te brengen. Om hier ruimte voor te maken worden boeren met intensieve varkenshouderijen, met name aan de zuid en oostzijde, met voorrang uitgekocht middels de huidige opkoopregeling aanpak stikstof. Door het uitkopen van varkenshouderijen neemt ook de stikstof-druk op het Natura2000-gebied sterk af. Hierdoor zal de vergrassing van de heide sterk verminderen. De agrarische gronden met zonnepanelen worden na 15 jaar, als de panelen zijn afgeschreven, als nieuwe natuur, aan het Natura2000-gebied toegevoegd. Met de opbrengsten van de zonnevelden wordt de waardevermindering van de gronden betaald. Wij stellen voor de natuur-door zonne-energie-truck dan te herhalen in de volgende zone, waardoor de Strabrechtse heide steeds verder groeit en dus nog veel robuuster wordt. Natuurtypes die binnen het bestaande areaal verbranden, krijgen aan de buitenzijde de kans om weer aan te groeien.

Uit onderzoek blijkt dat de waardevermindering van de grond kan worden betaald als 70% van het te transformeren bouwland als zonneveld wordt ingericht. Dat betekent ook dat 30% van de vrijkomende gronden direct richting natuur kan worden omgevormd. Wij gebruiken deze vrijkomende hectares om alle binnen de Strabrechtse heide aanwezige landbouwenclaves direct richting natuur te ontwikkelen en de brandsingels te realiseren. Hierdoor worden alle door het Natura2000-gebied ingesloten stikstofbronnen in een keer weggenomen. We hebben het over een stapsgewijze sanering van 600 hectare landbouwgrond die direct 180 hectare natuur en 420 hectare zonnevelden oplevert en op termijn door kan groeien. Dat is ruim voldoende om alle huishoudens van Eindhoven en omliggende dorpen van stroom te voorzien.

Agrarisch toekomstperspectief

Deze strategie betekent niet dat alle boeren moeten stoppen. Een groot deel van de agrariërs rond de Strabrechtse heide wordt uitgekocht. Gelijktijdig ontstaan er mogelijkheden om ‘natuurboer’ of ‘zonneboer’ te worden. Er is dus wel degelijk agrarisch toekomstperspectief. De natuurboeren krijgen inschaarrechten binnen de Strabrechtse heide. Ook gaan ze de binnen de brandsingel gesitueerde agrarische gronden beheren en gebruiken voor wintervoedselwinning voor het vee. Zo ontstaat er een nieuwe kringlooplandbouw met mogelijk nieuwe potstaltypes die op strategische plekken bij de ‘recreatieve poorten’ naar de Strabrechtse heide worden gebouwd. De zonneboer gaat de percelen met zonnepanelen beheren. Natuurlijk zijn combinaties mogelijk en aanvullingen met verbrede landbouw, recreatie etc.

Unieke woonomgeving

Door het uitkopen van een groot aantal agrarische bedrijven komen agrarische erven vrij. Op deze erven zijn op dit moment grootschalige stallen en voorzieningen voor de varkenshouderij aanwezig. Die moeten worden verwijderd. De sanering van de erven wordt gefinancierd door op de erven kleinschalige woningbouw toe te staan. Wij gaan daarbij uit van het egalisatie-principe: er worden net zoveel woningen gebouwd als nodig om het ontmantelen van alle vrijkomende erven te financieren. Dat betekent dat een deel van de erven ook niet wordt bebouwd. Wat ons betreft zijn dat vooral de erven die dicht bij het huidige Natura2000-gebied liggen, of de brandsingel blokkeren. De nieuwe woningen op de erven zijn geheel zelfvoorzienend. Door deze rood-voor-rood-aanpak ontstaan kleine woongemeenschappen binnen een unieke, natuurlijk woonomgeving. En daar is in Nederland veel vraag naar.